O gminie

Gmina Żarki leży na zachodnim skraju Wyżyny Krakowsko- Częstochowskiej, nad potokiem Leśniówka, w obrębie Parku Krajobrazowego Orlich Gniazd. Jest to teren, położony pośród przepięknych pagórków porośniętych lasami, wśród malowniczych wapiennych ostańców w postaci pojedynczych skałek, bądź zwartych zespołów ostańców skalnych o różnych kształtach.

Gmina Żarki zajmuje powierzchnię 100,67 km² , która stanowi 21 % powierzchni powiatu myszkowskiego oraz 0,82 % powierzchni województwa śląskiego. Gminę zamieszkuje 8 227 mieszkańców (stan na 31.12.2019).

Gminami graniczącymi z gminą Żarki są:

- od północy - Olsztyn i Janów (powiat częstochowski)

- od wschodu - Niegowa (powiat myszkowski)

- od południa - Myszków (powiat myszkowski) i Włodowice (powiat zawierciański)

- od zachodu -  Poraj (powiat myszkowski)

Gmina Żarki jest gminą miejsko- wiejską, w jej skład wchodzi 10 sołectw. Są to: Czatachowa, Jaroszów, Jaworznik, Kotowice, Ostrów, Przybynów, Suliszowice, Wysoka Lelowska, Zaborze i Zawada. Miasto Żarki podzielone jest na 5 osiedli (Leśniów i Przewodziszowice, 600-lecia, Centrum, Częstochowska i Olesiów).

Jednym z najwyższych i bardziej urokliwych wzniesień jest wzgórze Parchowotka (407 m.n.p.m.). Na uwagę również zasługuje Kuesta Jurajska (350 m n.p.m.), która jest doskonałym punktem widokowym. Najniżej położony obszar znajduje się w zachodniej części gminy, w miejscowości Ostrów. Krajobraz gminy Żarki uzupełniają liczne źródła, do najbardziej znanych zaliczamy źródełko w Leśniowie, źródło spod Brzozy.

Miasto i gmina Żarki położona jest w niedalekiej odległości od dwóch strategicznych miast: w odległości 50 km na północny wschód od Katowic oraz 35 km na południowy-zachód od Częstochowy.

LEGENDA

Skąd się wywodzi nazwa Żarki? Według podań ludowych niewątpliwie  ma ona  coś wspólnego z pożarem. Jedno z podań mówi, że pierwotna osada mieściła się w miejscu, gdzie dziś znajdują się ruiny kościoła Św. Stanisława (kuesta jurajska). Osada  była duża i  dość ludna. Któregoś dnia wybuchł w niej pożar, który szybko się rozprzestrzenił, obejmując całą osadę. Mieszkańcy zabierali z domów i zagród wszystko to, co dało się jeszcze uratować i schodzili w dolinę. Okazała się, że panują tam lepsze warunki do osiedlenia się, gdyż płyną tutaj potok Leśniówka. Dla upamiętnienia tych tragicznych zdarzeń, nowemu miastu nadano nazwę Żarki. Wersja o istnieniu osady koło kościoła św. Stanisława nie została potwierdzona przez historyków.

 

RYS HISTORYCZNY
 

Ze względu na brak przekazów źródłowych początki Żarek nie są znane. Powstanie osady wiąże się prawdopodobnie z ważnym szlakiem handlowym z Małopolski na Śląsk, który istniał od XII wieku i przebiegał w tym rejonie. Brał on początek w Krakowie i wiódł przez Olkusz – Ogrodzieniec – Kromołów – Włodowice do Żarek, gdzie rozdzielał się na dwie odnogi: pierwszą – ku Warcie, a następnie przez Koziegłowy – Woźniki – Lubliniec – Opole do Wrocławia i drugą przez Przybynów – Olsztyn – Częstochowę – Kłobuck – Krzepice również do Wrocławia. Tam też łączył się z kolejnym szlakiem prowadzącym z Krakowa przez Wieluń – Kalisz do Poznania.[1]

Na podstawie źródeł pisanych istnienie Żarek jest poświadczone od XIV wieku. W spisie świętopietrza z lat 1373 – 1375 pojawia się po raz pierwszy nazwa miejscowości i informacja o kościele nowej fundacji tam istniejącym. Według M. Antoniewicza Żarki prawdopodobnie były już wtedy miastem, co wynika z fundacji nowego kościoła w miejscowości, która była oddalona zaledwie 2 km od Leśniowa, gdzie istnienie świątyni poświadczone jest już w latach 1325 – 1327[2]. Lokacja miasta mogła być zainicjowana przez Władysława II Opolczyka, który wszedł w posiadanie tej ziemi drogą nadania lennego w 1370 roku[3]. Z działalnością Opolczyka wiąże się również ponowne pojawienie się Żarek w przekazach źródłowych. Zostały one bowiem odnotowane w jednym z dokumentów uposażeniowych nowo ufundowanego zakonu O.O Paulinów na Jasnej Górze. W dokumencie z dnia 9 sierpnia 1382 roku Żarki zostały umieszczone wśród miejscowości zobowiązanych do płacenia na rzecz zakonu dziesięciny od zboża i mlewa ze wszystkich swoich młynów już istniejących i zbudowanych w przyszłości[4].

Nie licząc kilkudziesięciu lat w końcu XIV wieku, kiedy to przejściowo miasto dostało się w zasięg wpływów Władysława II Opolczyka, aż do rozbiorów terytorialnie i administracyjnie przynależały do Małopolski. W strukturze terytorialnej administracji kościelnej Żarki związane były także z diecezją krakowską. Początkowo należały do dekanatu irządzkiego, a następnie lelowskiego[5]. Tereny te jednak wchodziły w skład pogranicza międzydzielnicowego, a po złożeniu hołdu lennego książąt śląskich królom Czech – międzypaństwowego, co wiązało się z licznymi niepokojami. Stabilizacja nastąpiła po roku 1443, kiedy to biskup Zbigniew Oleśnicki przejął Siewierz i utworzył Księstwo Siewierskie. Żarki, nie nękane dłużej najazdami książąt śląskich, umocniły się jako organizm miejski. Lokowane najprawdopodobniej od początku na prawie niemieckim, posiadały sieć ulic z rynkiem w punkcie centralnym. Według M. Antoniewicza „przypuszczalnie rynek żarecki od początku posiadał kształt trapezu, a z jego naroży wybiegały ulice przechodzące w niezbyt rozbudowany system ulic równoległych i prostopadłych do jego pierzei. Przy rynku musiał powstać ratusz, siedziba władz miejskich. Zabudowa miasta w całości była drewniana”[6].

Żarki posiadały również herb, wyobrażający w białym polu mury miejskie ceglane (czerwone), z trzema basztami, przy czym baszta środkowa jest wyższa od dwóch pozostałych[7]. Nie jest wiadome kiedy i w jakich okolicznościach miasto przeszło w ręce prywatne. Przypuszcza się, że pierwszy właściciel miasta, Dobiesław Kobyła, otrzymał je na początku wieku XV, z nadania Władysława Jagiełły[8].

W 1436 roku Żarki zostały sprzedane Janowi ze Szczechowic. Pod koniec XV wieku miasto i jego dobra przeszły w ręce możnowładczej rodziny Myszkowskich, herbu Jastrzębiec, która wcześniej posiadając część ziem w okolicy Żarek i wykupując nowe posiadłości stworzyła bardzo trwały kompleks dóbr żareckich. Dodatkowo Zygmunt August nadał miastu w 1556 roku przywilej, zezwalający na odbywanie się tam trzech jarmarków rocznie oraz cotygodniowego targu, co spowodowało poszerzenie grupy ludności trudniącej się handlem[9].

Centralnie położone Żarki przekształciły się wówczas z ośrodka handlowo-usługowego w centrum administracyjno-handlowe. Z inicjatywy Marcina Myszkowskiego w 1522 roku w mieście wybudowano kościół murowany, pod wezwaniem św. Szymona i Judy apostoła. Wiemy również, że w XVI wieku w Żarkach funkcjonowały młyny, browary, jatki i gorzelnie[10].

Na początku XVII wieku dobra żareckie przeszły w ręce Jana Korycińskiego, herbu Topór, który m.in. odbudował kościół w Leśniowie. Przed rokiem 1651 stały się własnością Wojciecha Kazimierza Męcińskiego, herbu Poraj. Józef Męciński w 1700 roku sprowadził początkowo zakon Karmelitów Bosych, a po trzech latach na ich miejsce zakon O.O Paulinów do Leśniowa, restaurując jednocześnie kościół leśniowski i wznosząc im zabudowania klasztorne. Męcińscy odbudowali i powiększyli także kościół, który wraz z większością zabudowań miejskich strawił pożar w 1702 roku[11]. W rękach rodziny Męcińskich dobra żareckie pozostały do lat trzydziestych XIX wieku. Początki założeń dworskich w Żarkach sięgają XVI wieku. Drewniany dwór, który znajdował się w południowo – zachodniej części miasta został rozbudowany i przebudowany na murowany przez Męcińskich. Od XVIII wieku miasto posiadało, oprócz wspomnianego kościoła murowanego z XVI wieku, także mniejszy kościół pod wezwaniem św. Barbary. Poza tym w Żarkach istniała szkoła, której początki sięgają XVI wieku i szpital dla ubogich, funkcjonujący przy kościele św. Barbary.

Odrębny szpital posiadała także ludności żydowska, której pierwsi przedstawiciele pojawili się w Żarkach w XVI bądź XVII wieku. Żydzi żareccy, co najmniej od roku 1741 zorganizowani byli w miejscowym kahale, skupiającym ludność żydowską z 20 miejscowości. W mieście istniały również dwie synagogi (w tym jedna murowana, wybudowana przypuszczalnie w połowie XIX wieku), szkoła i dwa cmentarze żydowskie. W końcu XVIII wieku Żydzi stanowili 42% ogółu mieszkańców. Znaczny przyrost tej ludności nastąpił w XIX wieku, co było spowodowane głównie uprzemysłowieniem miasta. W 1866 roku ich udział wynosił 61% ogółu mieszkańców[12].

Dnia 28 listopada 1829 roku w posiadanie klucza żareckiego wszedł Piotr Antoni Steinkeller, który tereny te zmodernizował i uprzemysłowił[13]. Jego inwestycje przemysłowe w żareckich dobrach obejmowały między innymi budowę cegielni, browaru, cukrowni, młyna amerykańskiego, piekarni, gorzelni i destylarni.

W folwarku Jaworznik, należącym do dóbr żareckich, wybudował fabrykę likierów. Po 1831 roku wystawił w Żarkach rzeźnię i jatki mięsne. Oprócz innych prac porządkowych w mieście przebudował także w 1846 roku kościół, według planów Henryka Marconiego[14]. Najpoważniejszą jednak inwestycją Steinkellera na terenie Żarek było zbudowanie tu w latach 1833-1835 zakładu budowy maszyn i narzędzi. Żarki wówczas przybrały charakter handlowo-przemysłowy, gdzie większość mieszkańców pracowała w zakładach żareckich, bądź zajmowała się rzemiosłem i handlem, na które popyt był znacznie większy w uprzemysławiającym się regionie.

Niestety w wyniku kilku nakładających się na siebie czynników i skomplikowanej sytuacji administracyjno-finansowej Piotra Steinkellera po 1842 roku Żarki zaczęły podupadać, co w efekcie doprowadziło do przejęcia dóbr w 1853 roku przez Bank Polski i Towarzystwo Kredytowe. Jeszcze w 1850 roku wydzierżawił fabryki żareckie H. Lindnerowi, który założył przędzalnię bawełny. Następnie weszła ona w skład Towarzystwa Akcyjnego Zakładów Bawełnianych Karola Szeiblera z Łodzi. W 1857 dobra Żarki zakupiła spółka Karola Ordęgi, Stanisława Lessera i Karola Osterloffa[15]

Utrata znaczenia miasta po połowie XIX wieku spowodowana również była pominięciem Żarek na trasie kolei warszawsko – wiedeńskiej, która przebiegała w odległości 6 km na zachód od miasta. Położenie Żarek na jej uboczu powodowało utrudnienia transportowe dla tutejszego przemysłu. Poza tym w latach 1845-1866 odebrano miastu siedzibę władz powiatowych, które umiejscowiono w Żarkach w okresie Księstwa Warszawskiego. Miasto znalazło się w powiecie olkuskim, utworzonym na terenie guberni radomskiej, a od 1867 roku, aż do odzyskania niepodległości Polski, należały do powiatu będzińskiego w guberni piotrkowskiej[16].

Dnia 23 stycznia 1870 roku Żarki, na mocy ukazu carskiego utraciły prawa miejskie, stając się osadą gminną[17]. Głównym powodem tej decyzji były wypadki związane z walką powstańczą, a zwłaszcza pomoc mieszczan udzielana walczącym. Miasto bowiem w latach 1863-1864 gościło wiele partii powstańczych, a w jego pobliżu miały miejsce dwie duże potyczki pod dowództwem kapitana Anastazego Kossakowskiego i kapitana Zygmunta Chmieleńskiego[18]. Prawdopodobnie w zemście za pomoc okazywaną powstańcom, w 1863 roku żołnierze carscy podpalili Żarki. Wielki pożar wybuch również w 1906 roku, obejmując swym zasięgiem nieomal połowę zabudowy miasta[19].

Po odzyskaniu niepodległości gmina pozostawała w obszarze powiatu będzińskiego i dopiero po 1927 roku Żarki weszły w skład powiatu zawierciańskiego[20].

Już w pierwszych dniach II wojny światowej Żarki zostały dotkliwie zniszczone przez bombardowania. Administracyjnie weszły w skład Generalnej Guberni, a w mieście utworzono posterunek żandarmerii i getto, w którym zamknięto ludność żydowską Żarek, liczącą około 3200 osób. W 1942 roku rozpoczęto jego likwidację, w ramach której oprawcy rozstrzelali na miejscu około 300 Żydów[21]. Zagładzie uległa niemal cała miejscowa ludność żydowska. Po wojnie rozpoczął się powolny proces odradzania się Żarek. Dnia 9 sierpnia 1949 roku z miejscowości Żarki i Leśniów utworzono miasto Żarki na terenie powiatu zawierciańskiego. Od 1956 roku miasto zostało przyporządkowane do powiatu myszkowskiego[22].

Rys historyczny pochodzi z dokumentu pt. Sprawozdanie z nadzoru archeologicznego w trakcie inwestycji „ Przebudowa ul. Stary Rynk i placu Jana Pawła II w Żarkach jako przestrzeni publicznej w mieście”. Wykonawca: ARCHEOPROJEKT, Usługi Archeologiczno-Konserwatorskie, mgr Zbigniew Małek, Kierownik badań: mgr Justyna Król, Częstochowa 2009

[1] M. Antoniewicz, Przeszłość Żarek. Powstanie i rozwój miasta na przestrzeni sześciu wieków, Częstochowa 1982, s. 24.

2] M. Antoniewicz, Niektóre problemy genezy miasta Żarki na tle politycznych dziejów regionu w XIV wieku, w: Szkice z dziejów Żarek, red. H. Rola, Katowice 1984, s. 10-11.

[3] Tamże, s.11.

[4] M. Antoniewicz, Przeszłość Żarek. Powstanie i rozwój miasta na przestrzeni sześciu wieków, Częstochowa 1982, s. 20.

[5] Tamże, s. 16.

[6] Tamże, s. 35

[7] Tamże, s. 35.

[8] Tamże, s. 43.

[9] Tamże, s. 52.

[10] Tamże, s. 53.

[11] M. Antoniewicz, Przeszłość Żarek. Powstanie i rozwój miasta na przestrzeni sześciu wieków, Częstochowa 1982, s. 58.

[12] Tamże, s.74.

[13] Tamże, s. 48.

[14] R. Kołodziejczyk, Piotr Steinkeller, kupiec i przemysłowiec 1799 – 1854, Warszawa 1963, s. 71-73.

[15] Tamże, s.97-99.

[16] M. Antoniewicz, Przeszłość Żarek. Powstanie i rozwój miasta na przestrzeni sześciu wieków, Częstochowa 1982, s. 76.

[17] Tamże, s. 77.

[18] M. Antoniewicz, Przeszłość Żarek. Powstanie i rozwój miasta na przestrzeni sześciu wieków, Częstochowa 1982, s.78.

[19] H. Rola (red.), Szkice z dziejów Żarek w 600-lecie miasta, Katowice 1984, s. 185.

[20] M. Antoniewicz, Przeszłość Żarek. Powstanie i rozwój miasta na przestrzeni sześciu wieków, Częstochowa 1982, s. 80.

[21] M. Zwoliński, Poczet rodów herbowych Ziemi Częstochowskiej, Częstochowa 2009, s. 167.

[22] M. Antoniewicz, Przeszłość Żarek. Powstanie i rozwój miasta na przestrzeni sześciu wieków, Częstochowa 1982, s. 93.

Proszę potwierdzić wydruk wyświetlonego artykułu:

Proszę potwierdzić zapisanie wyświetlonego artykułu do pliku PDF: